Ecologische restauratie onder de loep: Rijksmonument Beukenrode
Jachthuis Beukenrode is een 19e eeuws rijksmonument dat toe was aan een opknapbeurt. De eigenaars verzochten ORGA architect om het monument op duurzame wijze te restaureren en te verduurzamen. In de afgelopen blogposts spraken we over de voordelen van een ecologische restauratie en hoe dit werkt. Nu een voorbeeld uit de praktijk.
De uitgangspunten van de ecologische restauratie van Beukenrode: behouden wat er nog is, terugbrengen wat verdwenen is, herstellen van kapot is.
Gevoel krijgen voor het monument
De Sint Augustinusstichting nam het landgoed Beukenrode over in de jaren tachtig en wil het monument graag herstellen en behouden voor toekomstige generaties. In de loop der jaren is er regelmatig getimmerd aan het gebouw maar er was nooit echt een groot budget voor. Gelukkig, want zo zijn rigoreuze ingrepen uitgebleven en is er weinig ‘verpest’.
Bij iedere restauratie begin je met een duik in de historie. Een bezoek aan het lokale archief leverde veel fotomateriaal op waarmee we de bouwkundige historie van het Jachthuis bij elkaar konden puzzelen. Hieronder bespreken we een voor een verschillende aspecten van het gebouw.
Smoel van het gebouw
De ramen op de eerste verdieping aan de entreezijde riepen vragen bij ons op. Deze waren verkleind en vervangen door stalen horizontaal georiënteerde ramen. Ons architecteninstinct zei dat hier hetzelfde type ramen moet hebben gezeten als op de begane grond, maar zonder foto was er geen bewijs. Het archiefmateriaal bood antwoord: halverwege de 20ste eeuw is er op de eerste verdieping een katholieke kapel ingericht. Niet in het oorspronkelijke ontwerp maar wel degelijk een onderdeel van de geschiedenis van het gebouw. In overleg met de betrokkenen hebben we besloten de ramen terug te brengen naar de oorspronkelijke houten kozijnen. De onderbouwing van deze keuze is tweeledig. Ten eerste is het oorspronkelijke Neo-renaissance ontwerp gericht op de uitstraling naar buiten via de zichtlijnen van het landgoed en de uniforme stijl van de ramen maakt daar onderdeel van uit. Ten tweede is de kapel gedurende een relatief korte periode gebruikt, de kapel ruimte is inmiddels ontwijd en er is in het interieur geen spoor meer van te vinden.
Low-tech ventilatie
Vroeger bestond de ventilatie eenvoudigweg uit schuiframen boven en beneden. Door de bovenramen naar beneden te schuiven ging de warme vieze lucht er aan de bovenzijde uit en kwam de frisse schone lucht door het onderste raam weer naar binnen. Een eenvoudige lowtech manier van ventileren, dat zien we als ecologisch architect graag. Al de oorspronkelijke schuiframen gaan we dus weer werkend maken en om energieverlies tegen te gaan zullen de aansluitingen tussen raam en kozijn worden voorzien van tochtwering en luchtdichting.
Houtwerk
Hieronder is een foto zien van de eerste bewoners van Beukenrode: de familie Kneppelhout. Op de achtergrond is te zien dat de ramen van oorsprong eigenlijk waren voorzien van behoorlijk ecologische zonwering in de vorm van houten perisiennes. Deze worden aan de hand van de foto’s worden gereproduceerd en aangebracht op de oostelijke en zuidelijke. Al het houtwerk aan de buitenzijde wordt overigens opnieuw geschilderd. De bestaande verf wordt voor een groot deel verwijderd en vervangen door een nieuw verfsyteem op basis van lijnolie. Opmerkelijk genoeg lijkt deze verf op natuurlijke basis sterk op de oorspronkelijke verf van eind 19de eeuw. Zoals we vaker zien in oude gebouwen gebruikte men in die tijd, voor de introductie van ongezonde synthetische materialen, opvallend veel ecologische en duurzame materialen.
Ander dak en verborgen goot
Op het dak van het oorspronkelijke gebouw uit 1872 heeft zink gelegen. Zink is natuurlijk geen ecologische dakbedekking en bovendien al verwijderd ergens in de jaren ’50. Bovendien kost terug brengen ook nog eens een vermogen. We kiezen ervoor om het bitumen te verwijderen, het dak met 10cm houtvezel te isoleren en vervolgens te bekleden met EPDM. Aan de binnenzijde is boven het gipsplafond nog de houten constructie en het oorspronkelijke plankendakbeschot zichtbaar. Beide vinden we waardevol om weer zichtbaar te maken. De huidige dakgoten voldoen niet, bij hoosbuien klotst het regenwater er over heen. We hebben de nodige uurtjes hier naar gekeken en overlegd hoe we dit nu op konden lossen. Toen we echter het boeiboord aan een zijde er af haalden ontdekten we dat er onder de huidige goot fraaie houten bakgoten hebben gezeten. Een nadere studie van de foto’s bevestigde dit.
Veranda en serre
Het Italiaanse tegelwerk op de veranda is beschadigd door decennia lang bloot te hebben gestaan aan weer en wind. De bestaande tegels worden gereinigd en er worden gelijkwaardige nieuwe tegels gezocht waarna het geheel opnieuw gevoegd kan worden. De archieffoto’s laten zien dat boven dit tegelwerk een fraaie overkapping stond, een constructie met een glazen dak en een karakteristieke zijwand. Deze zal worden gereconstrueerd in een stijl die aansluit bij het gebouw en de nieuw te bouwen serre. Vlak na de oorlog is er een serre toegevoegd die een grote functionele meerwaarde had. Dit is echter in jaren ’50 stijl en kwaliteit gedaan en inmiddels is deze weer verdwenen. Met het oog op de huidige functie eisen wordt de serre weer teruggebracht. In het interieur van de serre wordt het dak voorzien van een fraai zichtbare houten balklaag. De huidige functie eisen leiden er ook toe dat er extra aandacht wordt besteed aan de toegankelijkheid. Er komt in de serre een extra, goed toegankelijke toegang en een lift naar de kelder waar een mindervalide toilet geplaatst wordt.
Energie en warmte
Energiezuinigheid is niet allesbepalend bij verduurzamen maar blijft een belangrijke kwestie. Het Jachthuis heeft het voordeel dat het een compact gebouw is wat de energievraag uit zichzelf beperkt omdat de buitenkant minder oppervlakte beslaat. Om de warmte goed te kunnen vasthouden, gaan we alle ramen voorzien van tochtstrips en tochtborsteltjes. Ook worden de oorspronkelijke binnen luiken gesloten in ruimtes die niet worden gebruikt. Uit onderzoek van de Engelse en Schotse monumentenzorg blijkt dat dit het warmteverlies kan verminderen met 50 tot 60 procent. In het Jachthuis staan nog hele dikke gietijzeren monumentale radiatoren, met dikke leidingen. Vanuit energetisch oogpunt is dit niet optimaal maar vervangen is vanuit historisch perspectief niet wenselijk. En overigens ook niet vanuit marketing-technisch oogpunt want bezoekers willen dergelijke robuuste gietijzeren radiatoren zien, die lekker heet aanvoelen. Toch vonden konden we hier een mooie verbetering doorvoeren. De huidige radiatoren worden van warm water voorzien door twee gasgestookte cv’s. Het landhuis staat echter op een landgoed met veel bomen. Waarom dan geen hout-cv plaatsen die gevoed wordt met houtsnippers die vrijkomen bij onderhoud van het landgoed? Hout-cv in een bijgebouw, warm water inbrengen in de kelder om het boilervat op temperatuur te houden en vandaar de radiatoren voeden. Duurzame en hernieuwbare energie zonder fossiele brandstoffen te verbruiken.
Gevleugelde bewoners
Oude gebouwen en landgoederen zijn vaak een ideale huisvesting voor allerlei dieren, zo ook Beukenrode. Het ecologische onderzoek liet zien dat het Jachthuis gebruikt wordt als winter- en zomerverblijf voor mannetjes van de gewone dwergvleermuis, er bevonden zich echter geen kraamkolonies. In eerste instantie gingen we uit van mitigerende maatregelen, dus bijvoorbeeld vleermuiskasten ophangen en vervolgens nieuwe nestgelegenheden maken. Nadere inspectie en overleg met de ecoloog wezen echter op een veel eenvoudigere oplossing. We laten de gaten waarin ze huizen gewoon zitten. Kraamkolonies kunnen wel voor overlast zorgen, maar winter- en zomerverblijven doorgaans niet. Bovendien zitten ze er al decennia en is er nooit overlast geweest.
Historische duurzaamheid
Uit onze ervaringen in de praktijk blijkt telkens weer dat restaureren nergens hoeft te botsen met ecologische of duurzame uitgangspunten. Met een zorgvuldige aanpak kan een grote sprong worden gemaakt in zowel de energiezuinigheid als de aanwezigheid van gezonde materialen zonder de cultuurhistorische waarde en identiteit van het monument aan te tasten. In de bestaansgeschiedenis van een gebouw van meer dan 100 jaar oud sneuvelt er natuurlijk wel eens wat. Niet alleen door verval of gebeurtenissen, maar ook door regelgeving, veranderend gebruik of gerommel. Niet zozeer opzettelijk gerommel, maar eerder onder invloed van de tijdsgeest. Restaureren moet echter niet ’terug-restaureren’ zijn, je restaureert om het gebouw weer te kunnen gebruiken in de komende decennia. Dat is de kern: een gebouw is voor nu en voor de toekomst, niet voor vroeger.